Người học trò họ Đào

Ngày xưa ở huyện Đông Sơn có một người học trò họ Đào . Anh đẹp trai học giỏi , chỉ một tội là nhà rất nghèo , Thường ngày anh sang làng bên cạnh học với một ông đồ , nhưng anh vẫn phải đi làm thuê làm mướn để kiếm tiền gạo nuôi thân , cuộc sống bữa no , bữa đói , rất vất vả . Trong 5 năm , mặc cho kẻ cười người chê , anh vẫn vừa làm vừa học , không chịu bỏ dở . Ở chỗ làng anh đến học , có một cô gái nhà khá giả yêu anh , và anh cũng đáp lại , hai bên đã có tình ý với nhau như vậy đã vài năm .
Ít lâu sau anh chàng học Đào mượn mối đến dạm hỏi cô gái . Nhưng cha mẹ cô gái chê anh nghèo nên không ghả , họ bảo thẳng với người mối :
  -  Nhà anh ấy một thân một mình kêím ăn còn chật vật , con gái tôi về với anh ấy càng thêm cực khổ
Khi người mối cho biết tài học của anh mai sau có thể thay đổi số phận , thì họ trả lời :
  -  Nếu thế thì hãy đợi lúc xe ngựa võng lọng trở về hãy hay
Thấy vậy anh chàng họ Đào vừa giận vừa thẹn . Anh nghĩ bụng phaỉ bỏ nhà ra đi , quyết chí lập được công danh hãy trở về , để cho cha mẹ nàng không dám giở giọng khinh khi mình nữa . Nghĩ vậy anh bỏ nhà lên kinh đô , ở đây anh vừa làm thuê , vừa học , nhờ sáng dạ , anh học rất giỏi , sau 5 năm anh thi đỗ luôn cử nhân
Hôm vinh quy về làng , anh mừng khấp khởi , bụng baỏ dạ : " Nhất định bố mẹ cô ấy sẽ vui lòng ghả con cho mình và hối hận về nhữgn câu nói khinh người trước đây " , nhưng không ngờ khi anh đến chào thầy học cũ thì được biết là cô gái , sau khi anh ra đi , đã bị cha mẹ ép ghả cho một người cùng làng mặc dù cô không ưng thuận , nghe nói anh rất buồn , anh bỏ dự định đến nhà cha mẹ ngươi yêu , cũng chẳng đến nhà người yêu vì sự gặp mặt lúc này chỉ làm anh thêm đau khổ và có thể làm cho chồng nàng ngờ vực . Nhưng khi trở về , đi giữa cánh đồng , anh bỗng gặp nàng mang cơm ra cho chồng , hai người dừng lại hàng huyên , họ bày tỏ nỗi éo le của duyên phận . Khi chàng họ đào từ giã , cô gái ghạt nước mắt nhìn theo , nàng đâu ngờ rằng từ đằng xa chồng nàng đã nhìn thấy cuộc trò chuyện vừa rồi , và cơn ghen của hắn bốc lên bừng bừng , khi nàng đến chơi hắn lấy cớ đưa cơm chập chạm , liền xông lại gây sự . Vợ mới nói vài câu thì hắn nổi xung lên , lấy ngay cái cái cuốc ném vào vợ , không ngờ trúng ngay chỗ hiểm nàng ngã quỵ , hắn lo sợ lén lúc đưa vợ về nhà , nói dối là bị ngộ cảm, rồi sau đó cử hành hôn sự , không một ai nghi ngờ .
Nghe tin người yêu chết đột ngột , chàng trai họ Đào không ngăn được thương cảm , anh bèn làm một ôc4 cúng , vì không thuận tiện đến nhà chờ lúc đêm khuya anh đem ra mộ của người yêu , nhưng một điều lạ đã xảy đến trong lúc anh đang rợi nước mắt thương tiếc người yêu thì trong mộ có tiếng động , nghe vậy anh bèn mở nắm quan tài ra , thì phát hiện cô gái chỉ bị ngất chứ không chết , còn người chồng vì sợ tội nên vội khám nghiệm rồi chôn cất sơ sài cho xong chuyện .
Chàng trai họ đào hết sức mừng rỡ , vội mang nàng về nhà hết sức chạy chữa , nghe nàng kể lại câu chuyện , anh liền dặn người nhà giữ kín việc này , rồi sau đó bí mật đưa người yêu đến chỗ làm quan , hai người trở thành vợ chồng không cưới hỏi
Lại nói chuyện anh chồng cũ cũng như mọi người trong làng đều tin rằng cô gái đã chết nên hắn vẫn cúng cơm theo tục lệ . Ba năm sau hắn có dịp trẩy hội chùa ở một trấn đàng ngoài , thì hắn thấy một bà quan đi cáng hao hao giống vợ mình liền đi theo và nấp sau cổng chùa quan sát ,  hắn thấy bà quan ấy từ mặt mũi , giọng nói dàng đi đều giống vợ mình , không nghi ngờ gì nữa . Hắn hỏi mấy người hầu thì biết rằng chồng của nàng chính là người học trò nghèo thi đậu cử nhân ở làng bên cạnh , đứa đứng trò chuyện với vợ mình trước khi hắn ném cuốc vào nàng . Nhưng tại sao hắn đã chôn nàng hai năm rồi mà bây giờ nàng lại đứng sờ sờ trước mặt hắn thế kia . Trong người hắn có sự nghi nghi hoặc hoặc đoán chắc có sự lừa ghạt chi đây . Nên khi về làng hắn bày ra chuyện bói toán , cải tang để đào mộ lên xem thực hư thế nào và khi thấy áo quan trống rỗng hắn vội phát đơn kiện chành họ Đào đã quyến rũ vợ mình .
Nhưng khi biết tất cả sự thật , quan không những không trả vợ cho hắn mà còn xử hắn án khổ sai chung thân vì tội đã ngược đãi , phũ phàng đánh chết vợ rồi lén lút đem chôn có đầy đủ nhân chứng vật chứng do hắn tự khai ra , còn vợ hắn được phép lấy chàng trai họ Đào người đã có công dành nàng khỏi tay tử thần